کاوه قریشی
امروز 22 آوریل مصادف است با صد و دوازدهمین سالروز انتشار اولین روزنامه به "زبان کردی". روزنامه ای که در تبیعد و خارج از مرزهای کردستان منتشر شد. این مناسبت در حالی فرا میرسد که اکنون بیشتر نشریات کردی در کشور به طور دائمی یا موقت توقیف شده اند و ازمیان انبوه روزنامه هایی که در دوران اصلاحات در کردستان در کیوسک های روزنامه فروشی در دسترس مردم قرار میگرفت، تنها سه نشریه، آن هم به طور نامنظم و با مضامین عمدتا غیر سیاسی منتشر می شود. به همین مناسبت "روز" در مصاحبه با پژوهشگران، صاحب نظران، مدیران مسئول، سردبیران و روزنامه نگاران کرد به بررسی تاریخ صد دوازده ساله مطبوعات در کردستان پرداخته است.
اولین روزنامه کردی
اولین روزنامه به زبان کردی 112 سال پیش در تبعید منتشر شد. در سال 1277 ش(1898م)مقداد مدحت بدرخان با انتشار روزنامه ی "کردستان" در قاهره، نام خود را به عنوان اولین روزنامه نگار کرد و روزنامه اش را به عنوان اولین روزنامه کردی در تاریخ مطبوعات به ثبت رساند. اما هشت سال بعد از انتشار "کردستان" در قاهره و اندک زمانی پس از صدور فرمان مشروطه در سال 1324 ق (1906) اولین روزنامه در کردستان ایران با عنوان "شهاب ثاقب" به طور مخفی از سوی عبدالکریم غیرت کرمانشاهی که شاعری توانمند و خطاطی چیره دست بود به عنوان اولین برگ از تاریخ مطبوعات کردستان مخفیانه و با خط زیبای وی به چاپ رسید. یک سال بعد در سال 1325 ق (1907) "بیستون" به عنوان دومین روزنامه ی کردی توسط ابولقاسم لاهوتی و با همکاری فرج الله کاویانی در کرمانشاه منتشر شد. برخی منابع از این روزنامه به عنوان اولین روزنامه قانونی کردستان یاد کرده اند. افزون بر این دو روزنامه در طول 15 سال (1324 تا 1339) در مجموع 14 نشریه در کرمانشاه منتشر شدند. در همین دوره ی زمانی، هفته نامه ی "کردستان" به مدت یکسال (1337-38) با مدیریت محمد مهدی مفتی زاده و سردبیری محمد شفیق ارواسی در استانبول به چهار زبان کردی، فارسی، ترکی و عربی منتشر می شد. سوای نشریاتی که رسما و به طور قانونی در مناطق کرد نشین منتشر می شد، در فاصله زمانی سالهای (1304 تا 1320) 18 نشریه در کردستان یا بیرون و در دیگر جاهای ایران اما توسط روزنامه نگاران کرد منتشر شده است(1).
مطبوعات کردستان در این فاصله زمانی بیش از آنکه متاثر از وقایع مرکز باشد تحت تاثیر رویدادها و حوادث جامعه کردستان بوده است. تاسیس جمعیت احیای کردستان (کومله ژک – 1321ش) و بعدها اعلام جمهوری کردستان در مهاباد توسط قاضی محمد( 1324 ش) روند نشر مطبوعات کردی را تحت تاثیر خود قرار داد. در همین فاصله زمانی در مجموع 8 نشریه کردی و یا نشریات دو زبانه (کردی- فارسی) از سوی جمعیت احیای کردستان و حزب دمکرات کردستان به عنوان یکی از پایه گذاران جمهوری و یا از سوی نهادهای همسو با این احزاب منتشر گردید. در6 سال نخست حکومت محمد رضا شاه (1320- 1326) علاوه بر نشریات فوق 11 نشریه دیگر در مناطق کردنشین و تهران توسط روزنامه نگاران کرد زیر چاپ رفتند.
دوره بعدی مطبوعات در کردستان مربوط به سالهای پس از جمهوری خودمختار کردستان و تا انقلاب 1357 است. در دوره ی 25 ساله ی بعداز کودتا علیه دولت ملی دکتر مصدق در مجموع حدود 30 نشریه در مناطق کردنشین از سوی روزنامه نگاران کرد منتشر شده است.
بر اساس پژوهشی که سعید مرادیان با عنوان "فهرستگان یک قرن مطبوعات مناطق کردنشین" انجام داده است، تنها در عصر قاجار(1285-1304)، 20 نشریه توسط روزنامه نگاران کرد در این مناطق منتشر شده است. همین منبع تعداد نشریات به چاپ رسیده از سوی روزنامه نگاران کرد در دوران پهلوی (1304- 1357) را 141 نشریه فهرست کرده است. این پژوهشگر کرد تعداد نشریات منتشر شده پس از پیروزی انقلاب در سال 1357 تا سال 1385 را 168 عنوان و تعداد نشریات دانشجویی در همین برهه زمانی را 124 نشریه برشمرده است.
جوتیار توفیق، پژوهشگر کرد نیز در کتابی با عنوان "بیلبییوگرافی روزنامه نگاری کردی" از انتشار 103 نشریه به عنوان نشریات به چاپ رسیده در داخل و خارج از کردستان ایران طی سالهای ( 1908 تا 1988) خبر داده است. البته احتمال خطا در این آمارها وجود دارد زیرا هر یک از آنها با اتکا به یک مجموعه معیار و پیمانه مشخص اقدام به گردآوری و تدوین تاریخ مطبوعات در کردستان نموده اند.
کردستان؛ روزنامه ای در تبعید
روزنامه "کردستان" که پژوهشگران از آن به عنوان اولین روزنامه کردی نام برده اند در سال 1989 در قاهره پایتخت مصر توسط مقداد مدحت بدرخان و جلادت علی بدرخان منتشر شده است. انتشار این روزنامه تحت تاثیر شرایط و وضعیت سیاسی اجتماعی جهانی و رویداد های منطقه ای و همچنین شرایط بغرنج کردها در این دوره قرار داشت.
هوال ابوبکر، پژوهشگر تاریخ مطبوعات کردی و استاد کرسی روزنامه نگاری در دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه سلیمانیه در مصاحبه با "روز" در مورد زمینه های انتشار اولین روزنامه کردی می گوید: "قبل از اینکه در مورد روزنامه کردستان صحبت کنیم باید تجربه مطبوعات کردی را در نظر داشته باشیم. قبل از کردستان، روزنامه نگاران کرد در روزنامه های دوران عثمانی قلم زده اند و برخی از آنها به کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه و انگلستان رفته و تجربه ی آنها را از نزدیک مشاهده کرده اند. در این میان، تجربه مطبوعات فارسی هم تاثیرات قابل ملاحظه ایی در انتشار اولین روزنامه کردی بر جا گذاشته اند. هیچ یک از روزنامه های کردی در آن دوره با مجوز رسمی منتشر نشده اند چرا که دولت های منطقه از صدور مجوز به روزنامه های کردی امتناع میکردند. اما در دوره های پس از حمله ناپلئون به مصر در سال 1798 و ورود صنعت چاپ به این کشور و تحت کنترل درآوردن چاپخانه های متعلق به دولت عثمانی، شرایط و زمینه ی مناسب تری برای انتشار آزادانه نشریات فراهم گردید. در این دوره، بدرخانی ها که در مصر در تبعید بسر می بردند با استفاده از آزادی های نسبی در جامعه مصر و تجاربشان در کشورهای فرانسه و انگلستان به فکر انتشار روزنامه به زبان کردی افتادند".
این استاد دانشگاه با اشاره به تجربه های مطبوعات در سایر کشورها در آن دوران، به ویژگی های این روزنامه اشاره میکند و می افزاید: "روزنامه کردستان در مقایسه با نشریات معتبر آن زمان از ویژگی های یک روزنامه استاندارد برخوردار بوده است. اندازه، حروفچینی و صفحه آرایی تفاوت زیادی با نشریاتی مانند واشنگتن پست و نیورک تایمز نداشته است. "کردستان" با حفظ ویژگی های فرهنگی و سیاسی کردها قادر بود خود را با اصول حرفه ای کار روزنامه نگاری منطبق نماید".
انتشار روزنامه "کردستان" برای بار دوم، در دوره جمهوری کردستان از سوی حزب دمکرات کردستان ایران در سال 1324 (1945) از سر گرفته شد. شهاب الدین شیخی روزنامه نگار کرد که در دوران اصلاحات دبیر بخش فارسی هفته نامه "آشتی" بوده است، در مطلبی تحت عنوان «بررسی اجمالی مطبوعات کردستان در 30 سال بعد از انقلاب» در مورد دوره جدید انتشار این نشریه می نویسد: "یکی از قدیمی‌ترین نشریات قدیمی منطقه و خاورمیانه است، در واقع تنها نشریه ای که قبل و بعد از انقلاب و به طور رسمی و در استاندارد یک نشریه در کردستان منتشر شده همین نشریه بود. از آن جا که حزب دمکرات کردستان یکی از احزاب سازمان‌دهنده‌ی سیاسی مردم در پیروزی انقلاب در مناطق کورد‌نشین بود و پس از پیروزی انقلاب هنوز در تعامل با دیگر نیروهای سیاسی انقلابی در مرکز به سر می برد، این نشریه هم به طور قانونی منتشر می شد".
هوال ابوبکر در مورد زبان نوشتاری و تیراژ اولین روزنامه کردی می گوید: "انتقال روزنامه به داخل کردستان یکی از آسیبهای روزنامه کردستان محسوب می شود. با آنکه این روزنامه تیراژ خود را 2000 عدد اعلام کرده بود، اما هیچگاه در چنین تیراژی منتشر نشد و اعلام آن تعداد تنها به خاطر تشویق مردم به مطالعه آن صورت گرفته است. روزنامه ی کردستان به زبان کردی منتشر می شد، اما با توجه به ورود و تاثیر بیش از حد زبانهای ترکی، فارسی و عربی به اصالت زبان کردی لطمه وارد کرده است. به لحاظ دستور زبانی نیز، این روزنامه از ترتیب حروف البفای عربی پیروی کرده است، از این رو، کلماتی مانند (پ)، (ژ)، (گ) در نوشته های این روزنامه مورد استفاده قرار نمی گرفت. البته این معضل را می توان به عدم انطباق صنعت چاپ با رسم الخط کردی مرتبط دانست".
اما به زعم وی "روزنامه ی کردستان علیرغم تمام این آسیبها توانسته است به شاهدی بر زمانه خود تبدیل شود و بخشی از تاریخ کردها را مستند کند".
این استاد روزنامه نگاری دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه سلیمانیه در ارتباط با موضوعاتی که این روزنامه به آن پرداخته است، می گوید: "در بیشتر سرمقاله ها بر ضرورت سوادآموزی، گسترش مدارس، توسعه اقتصادی و صنعتی، درک شرایط منطقه و به تبع آن وضعیت کردستان، تمرکز شده است. در شماره های متعدد این روزنامه ضرورت اتحاد و خود آگاهی کردها و درک شرایط نوین جهانی و ضرورت کسب آزادی مورد تاکید قرار گرفته است. در برخی از شماره ها به انقلاب فرانسه و جنگ های داخلی برخی از کشورهای اروپایی و امریکایی و همچنین جنگ فرانسه و اسپانیا و تنش های این کشور با امریکا اشاره شده و از آنها به عنوان الگوهایی برای ترقی جامعه کردستان یاد شده است".
هاوال ابوبکر در پاسخ به این سئوال که اکنون تا چه اندازه اهداف مورد نظر روزنامه کردستان متحقق شده است، می گوید: "می توان گفت که ضرورت سوادآموزی و درک محتوای آزای و خودآگاهی کردها که از اهداف اصلی انتشار کردستان بوده تا اندازه ایی متحقق شده است، اما اتحاد کردها، تشکیل یک دولت - ملت مستقل و برخی موارد دیگر که از جمله سیاستهای روزنامه بوده است، با توجه به شرایط سیاسی موجود در منطقه امکان تحقق پیدا نکرده است".
با وجود این "تفاوت انتشار اولین روزنامه ی كردی با انتشار اولین روزنامه به دیگر زبان‌ها در این امر نهفته است كه تولد آن روزنامه‌ها مربوط به ملت‌هایی بوده كه دارای دولت و نیز مربوط به دولت و برای برنامه‌های تبلیغی و جهت اعلام فعالیتهای دولت بوده است. اما تولد روزنامه در میان كردها در بخش خصوصی و محصول هشیاری فردی و حاصل جنبش اجتماعی مردم بوده است". این نکته را شهاب الدین شیخی در نوشته ی خود در مورد تاریخ سی سال گذشته مطبوعات در کردستان مورد اشاره قرار داده است.
اوایل انقلاب؛ سالهای آزادی مطبوعات
اگر چه بعد از انتشار "کردستان" ده ها و صدها نشریه در کردستان و دیگر جاهای ایران به زبان کردی یا توسط روزنامه نگاران کرد منتشر گردید، اما این روزنامه ها تا سالهای اول انقلاب نتوانستند برگ تازه ای از تاریخ مطبوعات کردی را رقم بزنند. "در همان دوران اوایل انقلاب و تحت تاثیر فضای بازی که ایجاد شد نشریات جدید دیگری نیز توسط احزاب و جریانات سیاسی منتشر شد که از آن جمله می توان به نشریه "هیوا" اشاره کرد". دکتر محمد علی توفیقی، روزنامه نگار و سردبیر آخرین دوره ی انتشار هفته نامه ی "روژهه لات" در مصاحبه با روز در حالی به این نشریه اشاره می کند که قادر وریا سردیبر 20 سال گذشته روزنامه ی "کردستان"، ارگان رسمی حزب دمکرات در مصاحبه ای جداگانه با روز بر این باور است که «هیوا» یکی از معدود نشریاتی بوده که خارج از احزاب کرد منتشر شده است.
سالار پاشایی، سردبیر نشریه «آسوی روژهه لات» ارگان رسانه ایی حزب کومله کردستان نیز در مصاحبه با روز می گوید: "دوره ی بعد از انقلاب سال 57، دور تازه ایی از انتشارمطبوعات آغاز گردید. در این برهه در فضای باز سیاسی و شور و شوق ناشی از این فضا، اصحاب مطبوعات توانستند نشریات متعددی منتشر کنند، اما عمده ی نشریات این دوره متعلق به احزاب سیاسی بوده است".
از سوی دیگر، بهرام ولد بیگی، سردبیر هفته نامه توقیف شده "آشتی" و مدیر انستیتو فرهنگی کردستان، پس از نه ماه خوداری از مصاحبه با رسانه ها، در مصاحبه ای اختصاصی با "روز" در مورد این دوره از مطبوعات در کردستان می گوید: "این دوره مصادف است با دو سال اول از پیروزی انقلاب به ویژه در سال 1358 که اوج آزادی مطبوعات در ایران بوده و بعد از آن متاسفانه با شروع حوادث خونین کردستان به مرور تعطیلی مطبوعات آن دوره را شاهد هستیم".
مدیر انستیتو کردستان در ادامه می گوید: "بر اساس آمارهای رسمی طی این دو سال در مناطق کردنشین ایران حدود چهل نشریه چاپ و منتشر شده است. در این دوره، اگر چه اغلب مطبوعات به احزاب وابستگی داشتند، اما اهمیت خاص و تاریخی آنها بر کسی پوشیده نیست. این روزنامه ها آغازگر فصل نوینی در چاپ و انتشار نشریات به دو زبان کردی و فارسی بوده و نخستین تجربه های زیبای بعد از پیروزی انقلاب را به نمایش گذاشتند".
برخی بر این باورند که مطبوعات کردستان در این مرحله تحت تاثیر شدید فضای سیاسی ـ اجتماعی کردستان قرار گرفته است. به زعم شهاب الدین شیخی "در واقع وضعیت انتشار مطبوعات، آیینه‌ی تمام نمای وضعیت سیاسی فرهنگی جامعه‌ی آن روزهای کردستان بود. مردمی پیروز شده در انقلاب، بدون تثبیت و حضور دولت رسمی و در حال مذاکره و گفت‌وگو و تنش با حکومت مرکزی. نامطلوبی سطح فرهنگی، سطح نازل باسوادی و تحصیل، گرایشات سیاسی بی ثبات و بی سازمان و رها شده، را میتوان به عنوان شاخص‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن روزگاربر شمرد. ازاین رو محتوا و ساختار نشریات نیز به جز همان نشریه و تا حدی نشریه‌ی هیوا به تبعیت از وضعیت موجود ساختار و محتوایی پراکنده و متاثر از تغییرات لحظه‌ای وقایع پس از انقلاب بود".
بیشتر صاحب نظران مطبوعات کردی عقیده دارند که دوران آزادی مطبوعات همزمان با سایر نقاط دیگر ایران در کردستان نیز عمر درازی نداشته است، و در همان سال های اولییه انقلاب حکومت انقلابی راه را بر آزادی مطبوعات مسدود کرد و اصحاب مطبوعات نیز برای مدتی به محاق رفتند.
دکتر محمد علی توفیقی با اشاره به توقیف روزنامه های کردی در سالهای آغازین انقلاب می گوید: "با شروع سالهای دهه شصت و انسداد سیاسی بوجود آمده در ایران اکثر نشریات به محاق توقیف رفتند و تا سالهای پایانی دهه هفتاد بجز دو نشریه ای که توسط ارگان های دولتی بنام های "اصحاب انقلاب" و "سروه" (اولی توسط سپاه پاسداران و دومی توسط موسسه ای که رحیم مشایی در راس آن قرار داشت)منتشر می شوند مجالی برای عرضه، تولید و نشر مطبوعات کردی وجود ندارد".
«سروه» که در زبان فارسی به معنای "نسیم" است تنها نشریه ای بود که با زمینه ی فرهنگی و اجتماعی در آن سالها(1364) با صاحب امتیازی مرکز نشر فرهنگ و ادبیات کردی، با مدیر مسئولی اسفندیار رحیم مشایی و سردبیری احمد قاضی به صورت ماهانه درارومیه منتشر شد.
دکتر صالح نیکبخت روزنامه نگار با سابقه کرد و وکیل تعداد زیادی از نشریات توقیف شده دهه ی هفتاد کردستان در مصاحبه با "روز" با ذکر این نکته که "به دلیل حوادث کردستان در آن روزها به جز نشریات سیاسی احزاب در خارج از کشور، کمتر روزنامه ای از جانب نهادها و ارگان های دولتی در کردستان منتشر می شد"، می گوید: "در این دوره تنها نشریات کردی موجود آنهایی بودند که بوسیله نهاد های دولتی و حتی سپاه پاسداران و سازمان تبلیغات اسلامی و همچین به وسیله قرارگاه خاتم النبیا منتشر می شدند".
منظور این روزنامه نگار از مطبوعات منتشر شده توسط قرارگاه خاتم النبیا ماهنامه فرهنگی "سروه" است، چون مدیر مسئول آن اسفندیار رحیم مشایی در آن زمان یکی از اعضای اصلی این قرارگاه در کردستان بود.
انتشار "سروه" انتقادهایی را از سوی بیشتر احزاب سیاسی و برخی از روزنامه نگاران و روشنفکران کرد به دنبال داشت. منصور تیفوری نویسنده، روزنامه نگار و معاون سردبیر هفته نامه "آشتی" در مورد آسیب های این نشریه می گوید: "مشکل اصلی سروه و نشریات از این دست در آن دوره ی تاریخی خاص، تقلیل امر سیاسی به امر فرهنگی و به تبع تعقیب سیاست هویت محور بود نه سیاست سیاست محور و این معضل نشریات مذکور را به تقدیس زبان، هویت و اصالت رساند، تقدیسی که زمینه های تعیین مفهوم هویت کردی و تعریفی سیاسی از مساله کردستان را به تاخیر انداخت".
اما صالح نیکبخت معتقد است با تمام انتقادهایی که به این نشریه و دست اندر کاران آن وارد است باز "اقدامی که سروه انجام داد سرآغازی بود برای تاریخ روزنامه نگاری کردی و همین مساله باعث شد به محض اینکه دوران اصلاحات در ایران شروع شد دوباره روزنامه نگاری کردی از زیر ابر خارج شد و طلوع دوباره ای رآغاز کرد".
دهه هفتاد؛ طلوع دوباره مطبوعات در کردستان
در این برهه زمانی مطبوعات کردی وارد مرحله تازه ای از حیات خود شدند. در اواسط این دهه و همزمان با سرکارآمدن دولت اصلاح طلب محمد خاتمی، فضای مطبوعات به طور نسبی همزمان با سایر نقاط ایران در کردستان هم باز شد. دانشجویان کرد در دانشگاه ها اقدام به انتشار تعداد زیادی نشریه دانشجویی به زبان کردی نمودند. از سوی دیگر روزنامه نگاران خارج از دانشگاه ها با کمک نهادهای دولتی با انتشار نشریاتی نسبتا همسو با اصول حرفه ای روزنامه نگاری توانستند برگ زرینی از تاریخ مطبوعات کردی را به ثبت برسانند.
دکتر محمد علی توفیقی درادامه مصاحبه اش با روز، مطبوعات کردی را در این دوره این گونه توصیف می کند: "در سالهای پایانی دهه هفتاد و در نتیجه فضای باز سیاسی که دولت اصلاح طلب محمدخاتمی ایجاد کرده بود روزنه ای برای تجدید حیات فرهنگ و زبان کردی از طریق انتشار هفته نامه هایی که به دو زبان کردی و فارسی منتشر می شدند فراهم گشت از نشریات این دوران می توان به "آبیدر"، "سیروان"، "ئاسو"، "روژهه لات"، "آشتی"، "پیام کردستان"، "پیام مردم"، "کرفتو"، "راسان"، "هاوار"، "مهاباد" و..... اشاره کرد".
به باور آخرین سردبیر هفته نامه ی "روژهه لات" مروری بر تاریخچه ی نشریات کردستان ایران نشان می دهد که دوران اصلاحات همانگونه که با بهار مطبوعات کشور همراه بود نسیم افزایش مطبوعات غیر حزبی در کردستان را نیز به وزش درآورد و به شهادت آمار، رشد کمی و کیفی هفته نامه ها و ماهنامه ها و میزان اثرگذاری آنها در جامعه و نقش شان در ایجاد خودآگاهی و طرح عمومی مشکلات و موضوعات کردها بصورت رسمی و از مجاری قانونی با هیچ زمان دیگری قابل مقایسه نیست؛هر چند نقش تحولات کردستان عراق در این زمینه را نیز نباید نادیده گرفت.
صالح نیکبخت روزنامه نگار روزنامه کیهان در سالهای 1349 تا 1359 نیز در مورد مطبوعات این دوره، می گوید: "همزمان با دوره اصلاحات، روزنامه نگاری کرد از زیر ابر خارج شد و طلوع دوباره ای رآغاز کرد. مسئولیت اصلی این دوره از مطبوعات کردی برعهده ی دانشجویان دانشگاه های مختلف ایران اعم از خارج از کردستان و جاهای دیگر ایران و یا داخل کردستان بوده است که با بضاعت اندک مالی و کمک کسانی که نمی خواستند این چراغ روشن شده خاموش شود به انتشار مطبوعات کردی ادامه دادند".
به باور وی "طی هشت سال دوران اصلاحات بیشتر از چهل وسه نشریه باتیراژهای بالا، حتی بیشتر از تیراژ نشریات آذری زبان که تعداد و جمعیت آنها بیشتر از کردها بود منتشر شد".
اگر چه بهار مطبوعات کردی دیر از راه رسید، اما درفرا رسیدن خزان اش تبعیضی وجود نداشت. ابتدا در زمستان83 پیام مردم توقیف و محمد صدیق کبودوند و اجلال قوامی بازداشت شدند. در تابستان 1384 نشریه های "ئاسو"، آشتی توقیف شدند و مدتی بعد هم نشریه ی "روژهه لات" به محاق توقیف رفت و نویسندگان‌اش بازداشت شدند. برای توقیف "پیام کردستان" هم زمان زیادی لازم نبود. کرفتو نیز مدتی بعد از پیام کردستان توقیف شد. "راسان" نیز اگرچه توقیف نشد، اما رویا طلوعی، سردبیر آن برای مدتی به زندان رفت. از میان آن نشریات، بعد از دولت اصلاحات، "مهاباد"، "سروه" و "سیروان" ماندند. سیروان اما نشریه‌ای دولتی بود و اگر چه صاحب امتیازش سازمان همیاری شهرداری است اما مستقیما زیر نظر استانداری اداره می‌شود. با تغییر استاندار هفته‌نامه‌ی سیروان هم كه كپی برابر با اصل روزنامه‌ی ایران در كردستان است، همانند آن نشریه كه روزگاری نشریه‌ای وزین و اصلاح طلب و پیشرو بود، به نشریه‌ای اصول‌گرا و راست سنتی و محافظه كار تبدیل شد. اگر سرمقاله نویس ایران اصلاح طلب بعد از اصلاحات كسی به نام "صفار هرندی" شد، سرمقاله نویس "سیروان" نیز صفارهرندی‌های دیگری در استان كردستان شدند(2).
دهه ی هشتاد؛ مطبوعات خارج از کردستان
همزمان با پایان یافتن دوران اصلاحات و افول مطبوعات و توقیف اکثریت قریب به اتفاق آنها در سالهای منتهی به پاییز 85، تنها مطبوعاتی متنشر می شدند که خارج از مرزهای کردستان و توسط احزاب انتشار می یافتند. البته در این میان روزنامه نگاران کرد خارج از جغرافیای کردستان به طور پراکنده اما مستقل به فعالیتهای خود ادامه داده اند.
بهرام ولدبیگی مدیر انستیتو کردستان در ارتباط با مطبوعات خارج از کشور می گوید: "مطبوعات خارج از کشور را میتوان در ردیف مجموعه مطبوعاتی که بیشتر سخنگو و ناشر افکار اپوزیسیون کرد بودند نام برد. هر چند در آن سالها شاهد انتشار نشریاتی خارج از محدوده ی احزاب کردی به ویژه در اروپا و کردستان عراق، هستیم اما بدلیل شرایط خاص انتشار آنها و ممنوعیت رسمی و عدم استفاده آن در داخل کشور و عدم دستیابی به آنها حتی توسط اهالی مطبوعات در مناطق کرد نشین ونبود امکانات الکترونیکی امروزی ارائه تحلیلی اصولی و آماری مقبول در این رابطه برای ما غیر ممکن است و پژوهش جدیدی را می طلبد که متاسفانه تاکنون صورت نگرفته است".
وی در ادامه با اشاره به انتقادهایی که از این دسته از مطبوعات و رسانه های کردی زبان دارد می افزاید: "البته وضعیت خاص در درون احزاب کرد در خارج از ایران(کردستان عراق) در حالی که از امکانات فنی لازم و فضای آزاد در آن کشور برخوردار بودند باعث گردید این احزاب از انتشار نشریاتی در سطح قابل قبول باز بمانند".
از سوی دیگر سالار پاشایی سردبیر نشریه حزبی "آسوی روژهه لات" براین باوراست که "محدودیت دسترسی و ممنوعیت قانونی آنها در جامعه کردستان و پرهزینه بودن آنها" از عمده ترین آسیبهای این بخش از مطبوعات کردی هستند.
وی با اشاره به این نکته که نشریات حزبی به لحاظ استانداردهای حرفه ای دچار مشکلات زیادی هستند، "عدم طراحی و صفحه آرایی حرفه ای، انتخاب غیر اصولی تیتر و عدم رعایت اصول صحیح گزارش نویسی" را بخشی از آسیبهای وارده به نشریات حزبی می داند.
با توجه به فاصله جغرافیایی احزاب از جامعه ی کردستان و مشکلات انتقال نشریات به داخل مرزهای کردستان و غیر قانونی بودن نشریات چاپی(کاغذی) حزبی در جمهوری اسلامی و همچنین با توجه به بهره مند بودن احزاب کرد از رسانه های ماهواره ای، اصولا ادامه آنها چه ضرورتی میتواند داشته باشد؟ قادر وریا سردبیر نشریه "کردستان" در پاسخ به این سئوال می گوید: "با توجه به اینکه مخاطب رسانه های تصویری عموم مردم هستند، اما مخاطبان رسانه های نوشتاری و به ویژه روزنامه های چاپی نخبگان جامعه هستند، لذا ادامه انتشار آنها ضروری است. این در حالی است که هر کدام از این ابزارها دارای کارویژه های خود هستند".
منصور تیفوری روزنامه نگار کرد نظر دیگری دارد: "آنچه تحت عنوان نشریات و مطبوعات حزبی منتشر می شود، نمی توان آنها را بخشی از مطبوعات محسوب کرد، چون عموما بولتن های داخلی احزاب هستند و اصولا در راستای پیشبرد اهداف حرفه ای روزنامه نگاری منتشر نمی شوند".
البته معاون سردبیر هفته نامه "آشتی" این قضاوت خود را تنها به تجربه مطبوعات حزبی بعد از انقلاب مرتبط می داند.
راهکاری برای رفع آسیبها؛ تفکیک فعالیت سیاسی و مطبوعاتی
به باور صاحب نظران به علت شرایط ویژه کردستان و تولد اولین روزنامه ها از سوی احزاب سیاسی، مطبوعات کردی همواره با آسیب عدم تفکیک فعالیتهای سیاسی و مطبوعاتی روبرو بوده اند.
به عقیده صالح نیکبخت، در حال حاضر روزنامه نگاری کردی با مشکلاتی اساسی روبرو است و هنوز نمی توان گفت که کردستان ایران صاحب مطبوعات حرفه ای است. وی به روز می گوید: "تازمانی که روزنامه های کردی از قید وابستگی به احزاب کرد خارج نشوند و یک روزنامه نگاری مستقل تثبیت نشود و روزنامه ها به عنوان زبان اکثریت مردم از روزنامه تحلیلی و تئوریک و سطح بالا روشنفکری گرفته تا روزنامه های تخصصی و حتی روزنامه های زرد منتشر نشود، ما نمی توانیم ادعا کنیم که در عالم روزنامه نگاری به حد استاندارد یا نزدیک به استاندارد رسیده ایم. البته این وضعیت با توجه به شرایط ویژه در کردستان عراق متفاوت است".
برخی دیگر محدود بودن مطبوعات کردی رابه جغرافیای کردستان مربوط می دانند. دکتر محمد علی توفیقی از آن دسته است: "بنظرم عمده ترین آسیب مطبوعات کردی محدود شدن به مخاطبان کرد و محبوس ماندن در جغرافیایی به نام کردستان است در حالیکه حل برخی مشکلات ما و از آن مهمتر بالندگی فرهنگی نیازمند برقراری گفتمان و دیالوگ با غیرکردهاست، بسیاری از مردم ایران(و حتی نخبگان) شناخت مناسب و مبتنی بر واقعیت از فرهنگ کرد و یا حتی مطالبات سیاسی آنها ندارند بنابراین ضرورت پیدایش یک تعامل همه جانبه در رسانه های کردی احساس می شود.البته به دلیل ماهیت استبدادی رژیم های حاکم بر ایران هیچگاه نگاه مثبتی به رشد و ارتقا نشریات کردی وجود نداشته است و در یکصدسال گذشته همواره بر کرد و کردستان و مطبوعات کردی نگاه امنیتی حاکم بوده است. به همین دلیل به ندرت می توان نشریاتی یافت که توانسته باشند از گیوتین این نگاه در امان مانده و از عمر کافی برای رسیدن به استانداردهای حرفه ای برخوردار شده باشند".
بهرام ولد بیگی سردبیر سابق نشریه توقیف شده "آشتی" و مدیر مسول نشریات دیگری مانند "زمانه وان" و "کرمانشاه" بر این باور است کردستان اکنون فاقد نشریه ای با رعایت اصول کار حرفه ای مطبوعات است: "با کمال تاسف باید بگویم در حال حاضر فاقد روزنامه یا نشریه ای کردی سراسری یا منطقه ای در ایران هستیم، بنابراین هر گونه صحبتی از حرفه ای بودن یا نبودن محلی از اعراب ندارد. آنچه امروز در مناطق کرد نشین ایران منتشر می شوند نشریات محلی و استانی هستند که با تلاش و زحمات اهالی مطبوعات در استانهای کرمانشاه، ایلام، کردستان وآذربایجان غربی این کاروان تاریخی خدمت رسانی به مردم را تداوم بخشیده اند".
وی ابراز امیدواری می کند که: "تلاشگران عرصه مطبوعات منطقه ای بتوانند روزی صاحب رسانه و نشریه ای قابل استفاده در سطح ملی برای درصد بیشتری از مردمان ایران زمین شوند".
نشریات الکترونیکی؛ مرحله ای دیگر از مطبوعات کردستان
همزمان با توقیف پیاپی نشریات چاپی در کردستان و خارج از مرزهای آن در کردستان عراق و برخی از کشورهای خارجی، تعدادی از روزنامه نگاران کرد اقدام به راه اندازی سایت های خبری تحلیلی نموده اند. این سایت ها در سالهای گذشته نشریات توانسته اند در دنیای مجازی توجه شمار زیادی از مخاطبین کرد را به خود جلب کنند. از جمله سایت های الکترونیکی که تا کنون تداوم داشته اند میتوان به "رنسانس نیوز"، "فور روژهه لات"، "روا نیوز" و "کوردیش پرسپکتیو" اشاره کرد.
اما آیا این فعالیت رسانه های الکترونیکی را میتوان بخشی از تاریخ مطبوعات کردی به شمار آورد؟
دکتر محمد علی توفیقی در پاسخ به این پرسش می گوید: "در شرایطی که امکان گردش آزاد اطلاعات وجود ندارد و تولید نشریات چاپی در ایران و کردستان در وضعیت بغرنج کنونی قرار گرفته است چاره ای جز بهره گیری از اطلاع رسانی به مخاطب از راه های مجازی باقی نمانده است، البته تیغ تیز سانسور با فیلترینگ و پارازیت این راهکار را نیز تحت الشعاع قرار داده است اما به هر حال هنوز بهترین جایگزین برای نشریات چاپی است. بدون شک نشریات الکترونیکی و ماهواره ها بخشی از تاریخ مطبوعات ما محسوب می شوند و اتفاقا به دلیل نقش اساسی آنها در مبارزه علیه دیکتاتوری و استبداد موجود و تلاش برای گذار ایران به دمکراسی، فصل درخشانی را به خود اختصاص داده اند".
سالار پاشایی سردبیر نشریه حزبی "آسوی روژهه لات" در ادامه مصاحبه اش با "روز" دراین مورد می افزاید: "این بخش از رسانه های مجازی و الکترونیکی کردی، موجی بسیار قویتر از نشریات چاپی را ایجاد کرده اند. ترجمه همزمان فعالیتهای روزنامه نگاران کرد و تولیدات آنان در این حوزه به زبانهای فارسی و انگلیسی، از ابتکارات بسیار مثبت این سایت ها می باشد".
مدیر انستیتو کردستان هم با این نظر که می توان سایت های الکترونیکی را بخشی از تاریخ مطبوعات کردستان محسوب کرد، هم عقیده است: "این رسانه ها دو دسته هستند، دسته ای که به صورت کاملا منفی و مبتذل عمل کرده اند و کار آنها جز هتاکی، فحاشی به فعالان سیاسی و مدنی چیز دیگری نبوده است. اما دسته دوم که به صورت اصولی و بر اساس اخلاق رسانه ای عمل کرده اند، قابل ستایش و تقدیر هستند. ضمن احترام به بزرگان و اساتید روزنامه نگاری، رسانه های مجازی را بخشی از رسانه های کردی در تاریخ مطبوعات می دانم و برای ملتی محروم از مطبوعات به زبان مادری اش هر آنچه به شیوه های سنتی و کلاسیک و یا شیوهای مدرن الکترونیکی امروزی منتشر گردد پسندیده و در خور ستایش است".
کریم مرسنه، سردبیر پایگاه خبری ـ تحلیلی "رنسانس نیوز" در پاسخ به این سئوال که چه مشکلاتی بر سر راه رسانه های الکترونیکی در کردستان وجود دارد، به روز می گوید: " مانند بیشتر رسانه های الکترونیکی سایت های الکترونیکی کردی نیز دچار معضل فیلترینگ هستند، این مساله بیشتر در مورد وب سایت های احزاب کرد صادق است که دولت با شدت بیشتری با آنها مقابله می کند ".
سردبیر "رنسانس نیوز"، در ادامه فقر اقتصادی مردم کردستان، عدم دسترسی آسان به اینترنت پرسرعت و همچنین عدم پوشش میدانی و مشاهده مستقیم رویدادها را از جمله آسیب ها جدی رسانه های الکترونیکی کردستان می داند.
وی ابراز امیدواری می کند که آن دسته از روزنامه نگاران کردی که خارج ایران زندگی می کنند در آینده بتوانند اقدام به انتشار روزنامه های الکترونیکی با رعایت کامل اصول حرفه ای کنند.
112 سال بدون روزنامه
با اینکه بیش از 112 سال از انتشار اولین روزنامه به زبان کردی میگذرد، هم اکنون هیچ نشریه یا روزنامه ای به طور منظم منتشر نمی شود. این در حالی است که تعداد زیادی از روزنامه نگاران کرد از جمله "کاوه قاسمی کرمانشاهی"، "عدنان حسن پور" و "محمد صدیق کبود وند" در زندانهای جمهوری اسلامی بسر می برند.
دکتر صالح نیکبخت وکیل مدافع روزنامه های توقیف شده کردی، در پایان مصاحبه اش با "روز" در مورد وضعیت کنونی مطبوعات کردستان می گوید: "در حال حاضر به غیر از "سیروان" به عنوان یک نشریه کردی هفتگی هیچ نشریه ای در استانهای کردستان، ایلام، آذربایجان غربی و کرمانشاه منتشر نمی شود. و تنها فصلنامه ای که هنوز اگرچه به صورت نامنظم اما وزین منتشر می شود (زریبار) است. علاوه بر این ماهنامه (مهاباد) هم همچنان سرپا مانده است و لنگان لنگان به انتشار خود ادامه میدهد.این نشریه به صورت عمده به مسایل فرهنگی می پردازد".
منابع:
1- مرادیان، سعید، فهرستگان یک قرن مطبوعات مناطق کردنشین، انستیتو فرهنگی کردستان، چاپ اول، تهران 1386.
2- شیخی، شهاب الدین، بررسی اجمالی مطبوعات کردستان در 30 سال بعد از انقلاب، سالنامه ی روزنامه ی اعتماد، شماره 19113، دوشنبه، 26 اسفند 1387.
3- همداد، د.حسین، روژنامه وانی کوردی له سه رده می کوماری دیموکراتی کوردستان، له بلاوکراوه کانی چاپ و بلاوکردنه وه ی به درخان، 2008.
4- توفیق، جوتیار، بیلبیلیوگرافیای روژنامه گه ری کوردی له روژهه لاتی کوردستان و ده ره وه یدا، بنکه ی ژین، 2007.